UKŁAD  KLASY SZKOLNEJ, A POZIOM AKTYWNOŚCI UCZNIÓW

Od stuleci tradycyjny układ przestrzeni nauki nie zmienił się niemal wcale. Analizując rozmieszczenie poszczególnych elementów wyznaczających m.in. pozycję i rolę podmiotów procesu kształcenia, można doszukiwać się analogii do aranżacji świątyni czy teatru.

Tradycyjny układ klasy szkolnej podporządkowany jest przekazowi treści przez nauczyciela, uczniom zaś wyznacza rolę biernego słuchacza, notującego i odpowiadającego na zadane pytania. Tu dobrze sprawdza się wykład i pokaz, prowadzony przez nauczyciela. Tradycyjny układ utrudnia komunikację między uczniami. Czy można prowadzić dyskusję, jeśli adresatem przekazu są "plecy" kolegi siedzącego przed nami?

Sposób aranżacji przestrzeni ma służyć przede wszystkim stawianym celom kształcenia, które wyznaczają rodzaj aktywności uczniów, jaką projektuje nauczyciel.

Badania psychologa profesora Augustyna Bańki, prowadzone w szkołach, w których organizacja przestrzeni nauki miała formę tradycyjną, potwierdzają zależność pomiędzy miejscem, które uczeń zajmuje w klasie szkolnej a jego aktywnością - jest ona najwyższa, jeśli uczeń siedzi w pierwszych ławkach, najbliżej nauczyciela oraz w środkowych rzędach. Najmniej aktywni są uczniowie zajmujący ostatnie miejsca pod oknem albo w rzędzie pod ścianą.

Różnica między najbardziej i najmniej aktywnymi sięga prawie 100%. Badania pokazują, iż aktywność ucznia zmniejsza się wraz z oddaleniem od nauczyciela. Można się oczywiście zastanawiać czy to uczniowie mniej aktywni zajmują określone miejsca, czy też zajmowane miejsce "określa" poziom aktywności. Ale to już pomysł na inne badania…

Ciekawostka

Istnieją badania prowadzone w klasach o tradycyjnej aranżacji przestrzeni nauki, pokazujące zależności pomiędzy sympatią nauczyciela i jej odpływem w stosunku do uczniów w zależności od zajmowanego przez nich miejsca. Okazuje się, że poziom akceptacji oraz postrzeganie ucznia przez nauczyciela jest zależne od zajmowanego przez niego miejsca.

Więcej informacji znajdziecie w publikacji A. Nalaskowskiego, Przestrzenie i miejsca szkoły, Impuls, Kraków 2002, s. 50–51.

Ustawienia do pracy zespołowej (klubowe)

Ustawienie do pracy zespołowej bywa także nazywanym klubowym.

Cechy ustawienia klubowego

• Możliwa jest swobodna praca w podgrupach.
• Możliwa jest samodzielna praca ucznia i współpraca w ramach grupy.
• Możliwa jest swobodna komunikacja członków podgrupy.
• Nauczyciel jest osobą wspomagającą; może podejść do grupy i udzielić wskazówek, konsultacji, ale też nie jest włączany do pracy żadnego zespołu.
• Stymulowana jest samodzielność uczniów i grup.
• Niektórzy uczniowie muszą odwracać głowy i krzesła, aby wysłuchać komunikatu nauczyciela.
• Możliwe są modyfikacje układu zapewniające większą niezależność i intymność.
• Stoły ułożone swobodnie pośrodku sali z krzesłami wokół - większa swoboda i większy poziom hałasu
• Stoliki zgrupowane wzdłuż ścian - większa swoboda nauczyciela wchodzenia w poszczególne zespoły oraz możliwość nawiązywania kontaktów między grupami

Ustawienie w kształcie litery U (podkowa)

Ustawienie stołów w kształcie litery U.

Zalety aranżacji w podkowę

• Nauczyciel ma swobodny dostęp do wszystkich uczniów.
• Nauczyciel może nawiązać kontakt z każdą osobą.
• Nauczyciel może skontrolować wykonywaną pracę.
• Nauczyciel jest jednocześnie dobrze widoczny dla wszystkich uczniów.
• Nauczyciel może łatwo demonstrować pomoce naukowe.
• Nauczyciel może łatwo zorganizować przekazywanie materiałów z rąk do rąk.
• Nauczyciel może z łatwością zaaranżować pracę w parach i zespołach.
• Nauczyciel może zorganizować wspólne oglądanie prac uczniów.
• Układ ten ułatwia kontakt wzrokowy między wszystkimi uczestnikami oraz umożliwia dyskusję.
• Układ ten ułatwia poruszanie się po sali.
• Układ ten wzmacnia poczucie bezpieczeństwa nauczyciela w grupie.
• Nauczyciel jest wyłączony poza grupę i zajmuje uprzywilejowaną pozycję.
• Nauczyciel może łatwo nawiązać bezpośredni kontakt z uczniem, wchodząc do podkowy.

Ustawienia do pracy zespołowej (segmenty)

Układ segmentowy umożliwiający pracę zespołową.

Cechą układu segmentowego jest bardzo elastyczna organizacja przestrzeni nauki. Nadaje się do prowadzenia zajęć różnego typu oraz łatwej modyfikacji - bez wielkiego nakładu sił i hałasu.

Segment to uporządkowane ułożenie stolików w taki sposób, by mogły przy nim usiąść cztery (tworząc segment czteroosobowy) lub sześć (tworząc segment sześcioosobowy) osób.

Modyfikacje segmentów

Dla elastycznego aranżowania przestrzeni nauki wygodniejsze jest przyjęcie segmentów czteroosobowych, zbudowanych z czterech stolików (albo dwóch podwójnych ławek) oraz czterech krzesełek.

Segmenty można swobodnie "zapinać" i "rozpinać". Jeden ruch przestawienia jednego krzesełka i jednego stolika w każdym segmencie umożliwia przejście od nauczania frontalnego do zespołowego i odwrotnie.

Stół konferencyjny (stół seminaryjny)

Ustawienie ławek szkolnych w stół konferencyjny (seminaryjny) jest prostym zabiegiem organizacyjnym. Ta aranżacja przestrzeni nauki jest dość podobna do ustawienia stołów w kształcie litery U, ale pozycja nauczyciela nie jest tu uprzywilejowana.

Ta aranżacja przestrzeni minimalizuje znaczenie prowadzącego, zwiększa natomiast znaczenie innych uczestników.

Stół konferencyjny - pozycja prowadzącego

Jeśli nauczyciel zasiądzie u szczytu stołu (na środku krótszego boku) nada swojej pracy bardziej oficjalny i przywódczy charakter.

Jeśli zasiądzie pośrodku dłuższego boku, nada swojej pozycji bardziej demokratyczny charakter. Z każdego miejsca jednak nauczyciel jest dobrze widziany i słyszany.

Cechy ustawienia konferencyjnego

Ustawienie ławek w stół konferencyjny umożliwia wszystkim uczestnikom dobrą komunikację, daje łatwość wymiany dokumentów, pomocy naukowych, prac. Uniemożliwia jednak nauczycielowi bliski i bezpośredni kontakt z każdym uczniem. Jeśli nauczyciel opuści swoje miejsce i będzie kontrolował pracę uczniów stojąc za ich plecami, nada układowi przestrzeni całkiem inny sens.

Okrąg

Usadzenie uczniów po okręgu bez stołów zwiększa możliwość nawiązania bezpośrednich relacji, wspiera interakcję w grupie, sprzyja wytwarzaniu nieformalnej atmosfery. Wszyscy uczestnicy zajęć są fizycznie odsłonięci, nie mogą się "schować za ławką" czy katedrą, nie ma mebli, które budowałyby bastiony i szańce obrony i ochrony. Niektórzy nieprzyzwyczajeni do takiej aranżacji przestrzeni ustawiają na swych kolanach torebki i teczki, intuicyjnie szukając osłony.

Układ taki korzystny jest na zajęciach, które nie wymagają notowania, a kontakt opiera się na dyskusji i wymianie osobistych opinii. Układ krzeseł w okręgu bez stołów polecany jest dla grup liczących nie więcej niż 20 osób. Nauczyciel siedzący w okręgu staje się równoprawnym członkiem zespołu, stanowi część grupy.

 

Organizację przestrzeni po okręgu można zmodyfikować, dostawiając stoły i układając je w drugi zewnętrzny okrąg. Uczniowie siedzą wtedy wewnątrz koła. Jeśli jest potrzeba pracy indywidualnej wymagającej pisania - mogą pracować przy stołach. Jeśli się odwrócą i odwrócą krzesła - mogą prowadzić dyskusję.

Układ stanowisk roboczych

 

Do zajęć typu laboratoryjnego korzystna jest aranżacja przestrzeni nauki tworząca stanowiska robocze. Zwykle jeden stół wykorzystywany jest dla dwóch uczniów. Do pracy indywidualnej najlepiej posadzić uczniów po skosie naprzeciw siebie. Tak często budowane są stanowiska pracy z wykorzystaniem komputera, innych urządzeń lub przy wykonywaniu jakiegoś doświadczenia.

Komentarz

W aranżacji laboratoryjnej uczniowie nie przeszkadzają sobie nawzajem. Jeśli dwójka uczniów obsługuje jedno urządzenie, przyrząd, korzysta z jednej pomocy naukowej, warto usadzić ich po tej samej stronie ławki, ale różnie względem innych uczniów. W takiej sytuacji jest szansa na zaistnienie partnerstwa w nauce. Ważne, by do stołów był swobodny dostęp, tak aby nauczyciel mógł udzielać konsultacji, kontrolować postępy prac itp.

Oddzielone grupy

Główny stół do nauki ustawiamy w kształcie litery U na środku sali. Po bokach wokół podkowy głównej należy przed zajęciami ustawić stoliki i krzesła do pracy grupowej. Ważna jest przestrzeń - uczniowie muszą mieć warunki do swobodnej pracy, nie mogą sobie przeszkadzać. Ważne także, by nie byli w innych, osobnych pomieszczeniach, bo utracą kontakt wzrokowy, a nauczyciel nie będzie miał okazji oglądu całości prac.

To komfortowe ustawienie dla pracy grupowej oraz pracy wspólnej (np. omówienie wyników prac, dyskusja na forum). Jest korzystne szczególnie w dużej przestrzeni sali szkolnej i przy odpowiedniej liczbie ławek i krzeseł.

Warianty układu grup

Układ oddzielonych grup można wykorzystać w wielu wariantach. Na przykład najpierw uczniowie mogą siedzieć przy stole głównym ułożonym w podkowę. Nauczyciel może przygotować uczniów po podjęcia pracy grupowej - omówić zadanie, skontrolować poziom jego rozumienia, wyjaśnić wszystkie ewentualne wątpliwości, rozdać materiały do pracy. Może także dokonać podziału na grupy. Następnie uczniowie mogą zmienić miejsce i zasiąść przy stolikach do pracy grupowej. Nauczyciel ciągle może służyć konsultacjami, nie będąc jednocześnie członkiem żadnego zespołu. Następnie znowu wszyscy mogą usiąść przy stole głównym i zaprezentować oraz omówić wyniki pracy. Ustawienie stołów w podkowę umożliwia też "wernisaż prac".

Audytorium

Układ przestrzeni nauki w stylu audytorium sprzyja prowadzeniu wykładów i pokazów. Wszyscy uczestnicy zajęć doskonale widzą prowadzącego oraz prezentowane materiały (przy użyciu tablicy klasycznej, rzutnika pisma, prezentacji multimedialnej itd.).

Może się jednak zdarzyć, iż przestrzeń audytoryjna jest wykorzystywana do innych zajęć. Czy możliwe jest prowadzenie zajęć aktywizujących w takich warunkach? Tak - jeśli można przesuwać ławki i krzesła. Najprościej poprosić o ułożenie krzeseł w łuk, co polepszy wzajemną komunikację wzrokową wszystkich uczniów i wytworzy rodzaj bliskości.

Jeśli krzesła w auli są przytwierdzone na stałe, można poprosić uczniów o zajęcie tylko określonych miejsc np. najbliżej środka sali. Można też część miejsc wyłączyć lub odgrodzić. Można także zaaranżować pracę w parach i poprosić o przedstawienie wyników pracy na forum audytorium.

Ustawienia w kształcie litery V

Ustawienie w kształcie litery V wykorzystywane może być w dużym zespole klasowym (powyżej 30 uczniów), gdy uczniów można usadowić tylko przy podłużnych stołach. Tradycyjny układ, kiedy wszyscy siedzą w ławkach ustawionych najczęściej w trzech rzędach, nie sprzyja ani aktywnej nauce ani nawiązywaniu kontaktu między uczniami. Możliwa jest wtedy praca tylko w dwójkach lub indywidualna. Prowadząc dyskusje, uczniowie nie widzą siebie nawzajem a jedynie swoje plecy.

Ustawienie stołów w kształcie litery V przełamuje tę ograniczoność. Dystans pomiędzy uczniami zostaje zmniejszony, a wypowiadając się, widzą wielu odbiorców. Możliwe jest nawiązanie kontaktu wzrokowego znacznie szerszego niż w tradycyjnym układzie. Należy zadbać, by przejścia między ławkami znalazły się w pewnym oddaleniu od środka klasy.

Komentarz

Wiele opisanych ustawień jest modyfikacją ustawienia tradycyjnego. Jeśli jednak przestrzeń sali szkolnej nie pozwala na zmianę kąta ustawienia ławek, należy wykorzystać możliwości tradycyjnego układu.

Uwzględnijcie wskazówki:

• krzesła ustaw parami przy jednej ławce,
• stwórz parzystą liczbę rzędów,
• zachowaj wystarczająco dużo przestrzeni między rzędami ławek,
• zadbaj o harmonijne zajmowanie miejsc w sali.

Dzięki temu można zmieniać aranżację przestrzeni szkolnej bez zmieniania układu stołów z drobną modyfikacją ustawienia krzeseł. Można także w trakcie lekcji zaproponować uczniom, by odwrócili krzesła tak, by para z pierwszego rzędu po odwróceniu krzeseł stworzyła grupę pracy z parą z drugiego rzędu. Para z trzeciego rzędu po odwróceniu swoich krzeseł stworzyła grupę z parą z czwarte tego rzędu itd.

Podsumowanie lekcji

1. Aranżacja ławek i krzeseł w sali lekcyjnej ma wpływ na efekty procesu kształcenia.
2. Istnieje wiele możliwości aranżacji przestrzeni nauki.
3. Rola i pozycja nauczyciela zmienia się w zależności od jego pozycji w przestrzeni nauki.
4. Układ segmentowy, w podkowę sprzyjają pracy grupowej.

Polecana literatura

Poszerz swoje wiadomości na temat organizacji przestrzeni nauki w oparciu o następujące źródła:

1. Arends R., Uczymy się nauczać, WSiP, Warszawa 1994,s. 115-119.
2. Bańka A., Architektura psychologicznej przestrzeni życia. Behawioralne podstawy projektowania, Wydawnictwo Gemini, Poznań 1997.
3. Bańka A., Społeczna psychologia środowiskowa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002, s. 345-349
4. Łaguna M., Szkolenia, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s. 220-231.
5. Nalaskowski A., Przestrzenie i miejsca szkoły, Impuls, Kraków 2002, s. 48-54.
6. Silberman M., Uczymy się jak uczyć, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, G