Rozwój dziecka jest nierozerwalnie związany z rodziną, w jakiej się ono wychowuje.

W niej kształtują się jego najbardziej trwałe postawy, przyzwyczajenia, sposoby radzenia sobie z problemami. Wśród jej członków dziecko znajduje pierwsze autorytety, poznaje swoją wartość, uczy się otwartości, miłości, zaufania, prawdy o życiu. Wszystkie te umiejętności mają znaczący wpływ na funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie, a także na jego dorosłe życie.

Nie wszystkie rodziny stwarzają jednak takie warunki do rozwoju, które pozwalają dziecku na swobodne i bezproblemowe życie w społeczeństwie. Istnieje szereg rodzin dysfunkcyjnych, których zaburzone funkcjonowanie odciska swe piętno na rozwoju wychowujących się w niej dzieci. Patologiczna atmosfera życia rodzinnego wpływa negatywnie na rozwój dziecka, zakłóca prawidłową socjalizację i kształtowanie się osobowości. Wychowujące się w takiej rodzinie dziecko kształtuje w sobie te rodzaje zachowań i postaw, które dają mu szansę przetrwania. Postawy te zaburzają niestety jednocześnie jego rozwój. Wyniesione z domu zaburzenia w sferze procesów emocjonalnych stają się źródłem trudności w funkcjonowaniu dziecka w szkole, grupie rówieśniczej i w całym dalszym życiu.

Nasuwa się zatem pytanie: co można uczynić, aby pomóc dziecku w odnalezieniu swego miejsca wśród ludzi?

Aby poznać dziecko, pragniemy je zrozumieć. W tym celu należy poznać rozwój jego osobowości, która jest niejako konsekwencją historii jego życia. Każde dziecko stanowi odrębną, indywidualną, jedyną w swoim rodzaju i niepowtarzalną osobę. Dziedziczy po rodzicach cechy ciała i umysłu, które stanowią jego wyjściowe ,,wyposażenie”. Jednakże na stopień, w jakim się one rozwiną w procesie dojrzewania, wpłynie środowisko, w którym wzrasta, mając na myśli warunki, w jakich przyszło na świat i ludzi, którzy je wychowują.

Osobowość dziecka zaczyna się kształtować w pierwszych tygodniach życia płodowego i trwa przez całe jego życie postnatalne. Toteż pełna rodzina, której fundamentem jest małżeństwo, stanowi naturalne, podstawowe i pierwsze środowisko, w którym przebiega rozwój podstawowych cech osobowości dziecka, bezpośrednio modyfikujących zachowanie. Rodzice, niezależnie od tego, czy są świadomi swej roli, czy nie, kształtują w każdym stadium rozwoju osobowość dziecka, bowiem ich styl zachowania, moralność i poglądy stanowią dla niego wzory do naśladowania.

Dziecko nie jest zlepkiem oddzielnych elementów takich jak umysł czy uczucia, stąd też nie można tych części poznawać oddzielnie i oddziaływać odrębnie. Dziecko jest całością, ciałem i emocjami, myślami, pragnieniami i marzeniami. Patrzenie w sposób całościowy oznacza, że dziecko można zrozumieć tylko wtedy, gdy znamy środowisko, w którym żyje, ponieważ jest ono częścią tej całości, przede wszystkim rodziny. Znajomość środowiska rodzinnego umożliwia zatem lepsze zrozumienie przebiegu rozwoju prawidłowych i nieprawidłowych objawów jego zachowań. Rodzice mają więc decydujący udział w kształtowaniu się osobowości dziecka, jego świata, myśli, uczuć, dążeń oraz w tworzeniu się obrazu samego siebie, poczucia własnego ,,Ja”.

Rodzina odgrywa podstawową rolę w procesie kształtowania osobowości dziecka głównie dlatego, że jej wpływy i oddziaływania rozpoczynają się w okresie, gdy osobowość jest szczególnie plastyczna, a także dlatego, że w pierwszych latach życia jest właściwie dla dziecka jedyną grupą społeczną, która wywiera bezpośredni wpływ. Ten wpływ rodziny na dziecko jest wielostronny i dotyczy głównie świadomego podejmowania zabiegów wychowawczych, jak również przez oddziaływanie niezamierzone, w codziennym współżyciu, w toku wspólnego bytowania. Te dwa tory wychowawczego oddziaływania rodzinnego są ze sobą ściśle powiązane, ale zdecydowanie dominuje wychowanie naturalne, spontaniczne, nie wynikające z określonego programu działalności wychowawczej. Z jednej strony rodzina ma swój własny intymny świat, z drugiej zaś jest środowiskiem otwartym, bowiem członkowie jednej rodziny wchodzą w kontakt z członkami innych rodzin. Każda rodzina tworzy swoje środowisko, swoistą atmosferę niepowtarzalną dla innych, ma także własną historię.

Wychowawcza funkcja emocjonalna oparta jest na wzajemnym szacunku współmałżonków i dzieci, ich wzajemnym przywiązaniu i poważaniu, na zgodzie w rodzinie i jej harmonijnym współżyciu. Ponadto, naturalne środowisko wychowawcze w rodzinie zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa, organizuje warunki do rozwoju osobowości, uzyskania dojrzałości emocjonalnej i równowagi psychicznej. Emocjonalna funkcja kształtuje w rodzinie jej swoistą atmosferę, na którą składają się swoiste elementy: układ wzajemnych stosunków, charakter więzi rodzinnej, wzajemne kształtowanie siebie przez członków rodziny, ustosunkowanie się rodziców do siebie nawzajem i do dzieci. Na zewnątrz wyraża się ona spokojem lub groźbą wybuchu konfliktów, jest surowa lub tolerancyjna, wesoła lub ponura. Może to być atmosfera wzajemnej życzliwości, współpracy i współdziałania lub też wrogości, niechęci i obojętności. Rola rodziny sprowadza się tu do ustawicznego, pozytywnego oddziaływania na psychikę dziecka. To oddziaływanie wspomagane jest naturalną potrzebą życzliwości i miłości rodzicielskiej. Zakłada też bezinteresowność, stąd w dziecku kształtują się uczucia wyższe, oraz wzmacniają więzi emocjonalne łączące dziecko z rodziną. To właśnie w środowisku rodzinnym znajduje dziecko pierwsze możliwości uzewnętrzniania swych potrzeb uczuciowych przez zwierzanie się, okazywanie zaufania oraz szukanie rady i pomocy. Zakres i charakter odpowiedzialności wychowawczej rodziny zmienia się w różnych okresach rozwoju dziecka. Jej możliwości wychowawcze są największe w przypadku małych dzieci w wieku 0-3 lat, gdyż jest to okres szczególnie ważny dla całego rozwoju osobowości dziecka. Wychowanie przez rodziców w pierwszych fazach rozwojowych dziecka nie może być zastąpione przez żaden inny rodzaj i miejsce wychowania.

Wychowanie rodzinne, jak każde ludzkie oddziaływanie, niesie wartości pozytywne i zagrożenia. Z jednej strony stanowi centrum przekazywania wartości etycznych, szkołę charakterów, źródło zaspakajania potrzeb psychicznych, z drugiej zaś, każde odchylenie w zachowaniu się dziecka można tłumaczyć zaburzeniami stosunków rodzinnych. Typowym przykładem takiej sytuacji jest rozpadający się dom rodzinny czy też postępująca z różnych przyczyn dezorganizacja rodziny. U dorosłych podważają one wiarę w trwałość i sens wszelkich innych wartości, zaś u dzieci rodzą postawy buntu i negacji.